Khuôn mặt là một trong những đặc điểm quan trọng nhất giúp phân biệt con người với các loài khác. Người Neanderthal có hàm lớn, mũi rộng và khuôn mặt nhô ra phía trước như những vách đá xương. Tinh tinh, họ hàng gần gũi của chúng ta, sở hữu khuôn mặt được cấu trúc để có sức mạnh, phù hợp với lối sống hoang dã.
Ngược lại, khuôn mặt con người hiện đại lại nhỏ hơn, phẳng hơn và trông hiền hòa hơn nhiều. Một nghiên cứu mới đây từ Viện Nhân chủng học Tiến hóa Max Planck (Đức) đã giúp làm sáng tỏ sự khác biệt này, khi phát hiện ra rằng khuôn mặt con người ngừng phát triển sớm hơn rất nhiều so với người Neanderthal và tinh tinh.
Bằng cách sử dụng phương pháp quét 3D, mô hình hình học và phân tích bề mặt vi mô, các nhà nghiên cứu đã theo dõi sự phát triển của khuôn mặt giữa (phần bao gồm mũi và hàm trên) từ giai đoạn sơ sinh đến khi trưởng thành.
Họ đã nghiên cứu hộp sọ của 128 người hiện đại từ nhiều khu vực trên thế giới, 33 con tinh tinh và 13 bộ hài cốt Neanderthal, với nhiều độ tuổi khác nhau.
Kết quả cho thấy trong khi khuôn mặt của người Neanderthal và tinh tinh tiếp tục phát triển và nhô ra về phía trước cho đến tuổi vị thành niên, khuôn mặt con người lại có xu hướng ngừng phát triển sớm hơn, thường là vào khoảng tuổi dậy thì. Chính sự chậm lại này đã dẫn đến việc con người sở hữu khuôn mặt nhỏ hơn và ít góc cạnh hơn so với tổ tiên của mình.
Alexandra Schuh, tác giả chính của nghiên cứu, giải thích rằng sự thay đổi này có thể quan sát được ngay từ cấp độ tế bào. Ở người Neanderthal và tinh tinh, hoạt động của tế bào xương vẫn diễn ra mạnh mẽ ngay cả khi chúng đã bước vào tuổi vị thành niên.
Điều này giúp khuôn mặt của chúng tiếp tục mở rộng theo chiều ngang và nhô ra phía trước. Ngược lại, ở con người, quá trình này chậm lại đáng kể từ rất sớm, khiến cho khuôn mặt trưởng thành của chúng ta có xu hướng nhỏ hơn và phẳng hơn. Đây là một khác biệt mang tính bước ngoặt trong tiến hóa loài người.
Một câu hỏi đặt ra là tại sao khuôn mặt con người lại ngừng phát triển sớm như vậy. Có nhiều giả thuyết khác nhau được đưa ra để giải thích hiện tượng này. Một trong những giả thuyết phổ biến nhất liên quan đến sự thay đổi trong chế độ ăn uống của con người.
Khi con người phát minh ra công cụ, biết cách chế biến thức ăn và sử dụng lửa để nấu nướng, họ không còn cần đến những chiếc hàm lớn để nghiền nát thực phẩm thô cứng. Sự thích nghi này có thể đã dẫn đến sự thu nhỏ dần của khuôn mặt qua nhiều thế hệ.
Một giả thuyết khác cho rằng khi bộ não của con người phát triển lớn hơn, hộp sọ cũng phải mở rộng để tạo đủ không gian cho não bộ. Điều này vô tình đẩy khuôn mặt xuống dưới và khiến nó trở nên phẳng hơn so với tổ tiên của chúng ta.
Một số nhà khoa học còn đưa ra một giả thuyết khá thú vị, gọi là "giả thuyết tự thuần hóa". Theo quan điểm này, con người trong quá trình tiến hóa đã dần chọn lọc những cá thể có tính cách hòa nhã hơn, ít hung hăng hơn.
Quá trình này giống như cách con người thuần hóa động vật hoang dã. Ví dụ, chó nhà có mõm ngắn hơn và đôi tai mềm mại hơn so với tổ tiên sói của chúng, và điều này có thể cũng đã xảy ra với con người.
Những cá thể có khuôn mặt hiền lành, ít góc cạnh có thể đã được chọn lọc tự nhiên vì họ có xu hướng giao tiếp tốt hơn và hợp tác hiệu quả hơn trong xã hội. Dù đây chỉ là một giả thuyết và chưa có bằng chứng chắc chắn, nhưng nó cũng giúp mở ra một góc nhìn mới về sự tiến hóa của khuôn mặt con người.
Nghiên cứu này không chỉ giúp chúng ta hiểu về sự khác biệt giữa con người với người Neanderthal và tinh tinh mà còn đặt ra câu hỏi: điều gì sẽ xảy ra nếu khuôn mặt con người phát triển giống như người Neanderthal?
Để kiểm tra điều này, các nhà nghiên cứu đã tiến hành một số mô phỏng trên máy tính. Khi họ áp dụng quá trình phát triển của con người vào một hộp sọ trẻ sơ sinh Neanderthal, kết quả cho thấy khuôn mặt của nó sẽ trở nên nhỏ hơn, thu vào trong và trông gần giống con người hiện đại.
Ngược lại, khi họ cho một em bé người phát triển theo kiểu của Neanderthal, khuôn mặt trưởng thành của nó trở nên lớn hơn đáng kể và nhô ra phía trước. Điều này chứng tỏ rằng sự khác biệt không chỉ nằm ở bộ gene mà còn ở cách khuôn mặt phát triển qua thời gian.
Một điều đáng chú ý khác là ở cấp độ vi mô, sự hấp thu xương trên khuôn mặt con người cũng ít hơn nhiều so với người Neanderthal và tinh tinh. Điều này đồng nghĩa với việc khuôn mặt con người không chỉ ngừng phát triển sớm hơn mà còn ít thay đổi hơn sau khi trưởng thành.
Ở Neanderthal, quá trình tái cấu trúc xương trên khuôn mặt vẫn tiếp tục diễn ra ngay cả khi họ đã đến tuổi trưởng thành. Điều này có thể là một đặc điểm giúp họ thích nghi với điều kiện môi trường khắc nghiệt, chẳng hạn như khí hậu lạnh giá ở châu Âu thời kỳ băng hà.
Nghiên cứu này giúp chúng ta hiểu rõ hơn về quá trình tiến hóa của khuôn mặt con người và lý do tại sao chúng ta có ngoại hình khác biệt so với những loài họ hàng gần gũi nhất. Khuôn mặt con người hiện đại nhỏ hơn, phẳng hơn và ít góc cạnh hơn không chỉ do yếu tố di truyền mà còn do cách nó phát triển trong suốt cuộc đời.
Những thay đổi này có thể liên quan đến sự tiến hóa trong chế độ ăn uống, sự phát triển của não bộ hoặc thậm chí là sự thay đổi trong hành vi xã hội. Dù vẫn còn nhiều điều cần nghiên cứu thêm, nhưng một điều chắc chắn là khuôn mặt con người là kết quả của hàng trăm nghìn năm tiến hóa và thích nghi với môi trường sống.
Lấy link