Tháng 2/2025, Thủ tướng Chính phủ quyết định giải thể Ban chỉ đạo Đề án “Phát triển Hệ tri thức Việt số hóa” và giao Bộ Khoa học và Công nghệ (KH&CN) chủ trì triển khai toàn bộ nhiệm vụ theo Quyết định số 677/QĐ-TTg. Sự thay đổi cơ quan điều phối đánh dấu giai đoạn tái cấu trúc quan trọng của một trong những dự án dữ liệu - tri thức lớn nhất Việt Nam, đồng thời mở ra cơ hội để hệ tri thức được vận hành theo cơ chế khoa học - công nghệ hiện đại hơn, gắn chặt với mục tiêu xây dựng quốc gia số, xã hội học tập và nền kinh tế dựa trên tri thức. Sau gần một thập kỷ kể từ khi khởi động ngày 1/1/2018, Hệ tri thức Việt số hóa không chỉ là kho dữ liệu hay thư viện mở mà còn là nền tảng thúc đẩy sáng tạo, nuôi dưỡng tinh thần học hỏi và tạo ra hệ sinh thái tri thức chung cho toàn xã hội.
Người dân ở nông thôn, miền núi hay vùng hải đảo có thể tiếp cận nội dung giống như người ở đô thị lớn nếu có kết nối Internet Tái cấu trúc mô hình vận hành
Quyết định của Thủ tướng Phạm Minh Chính vào tháng 2/2025 đánh dấu bước chuyển quan trọng trong cách thức tổ chức thực hiện Đề án Hệ tri thức Việt số hóa. Thay vì tiếp tục duy trì Ban chỉ đạo liên ngành được thành lập theo Quyết định số 494/QĐ-TTg năm 2018, Chính phủ giao nhiệm vụ chủ trì toàn diện cho Bộ Khoa học và Công nghệ. Động thái này thể hiện sự thay đổi trong tư duy quản lý: hệ tri thức không chỉ là dự án số hóa tài liệu mà phải gắn liền với chiến lược phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và hạ tầng dữ liệu quốc gia. Khi Bộ KH&CN tiếp quản nhiệm vụ, Đề án có điều kiện tích hợp sâu hơn vào các chương trình KH&CN trọng điểm, từ chiến lược dữ liệu đến trí tuệ nhân tạo, từ các nền tảng chia sẻ tri thức đến việc xây dựng tiêu chuẩn dữ liệu phục vụ cộng đồng nghiên cứu và doanh nghiệp.
Việc giải thể Ban chỉ đạo không đồng nghĩa thu hẹp quy mô dự án, mà ngược lại là bước đi nhằm tinh gọn bộ máy, giảm tầng nấc trung gian và tăng tính chịu trách nhiệm của cơ quan chủ trì. Với vai trò cơ quan quản lý nhà nước về khoa học công nghệ, Bộ KH&CN được kỳ vọng tạo ra sự thay đổi mạnh mẽ trong cách vận hành hệ tri thức, từ hoàn thiện tiêu chuẩn hóa tri thức, kết nối với các cơ sở dữ liệu chuyên ngành đến tạo môi trường thuận lợi để doanh nghiệp, trường đại học, viện nghiên cứu và người dân cùng tham gia đóng góp. Đây là cách giúp Đề án chuyển từ mô hình hành chính sang mô hình mở, bền vững và có sức sống lâu dài.
Hành trình từ lễ khởi động ngày 1/1/2018 đến hệ sinh thái 4 nền tảng
Khi chính thức được vận hành vào ngày đầu tiên của năm 2018 tại địa chỉ itrithuc.vn, Hệ tri thức Việt số hóa được coi là một trong những bước đi quan trọng đưa Việt Nam vào thời kỳ “bình dân học vụ trên không gian mạng”. Mục tiêu mà Thủ tướng Chính phủ phê duyệt theo Quyết định 677/QĐ-TTg năm 2017 là hình thành một hệ tri thức tổng hợp trong mọi lĩnh vực, tạo điều kiện để người dân học tập, nghiên cứu, ứng dụng tiến bộ khoa học công nghệ và nâng cao năng lực sáng tạo. Dự án không chỉ nhằm số hóa thông tin mà còn tổ chức lại tri thức theo hướng có cấu trúc, có tương tác và có khả năng mở rộng vô hạn khi cộng đồng tham gia đóng góp.
Sau giai đoạn xây dựng nền móng, dự án đã hình thành hệ sinh thái tri thức với bốn hợp phần cốt lõi. Hợp phần thứ nhất là Hệ tri thức, nền tảng tổng hợp và hệ thống hóa tri thức dưới dạng cấu trúc, cho phép người dùng tìm hiểu theo từng chủ đề, từng cấp độ và từng lĩnh vực. Đây là nỗ lực lớn nhằm tạo ra một bách khoa toàn thư số của Việt Nam, nơi tri thức không chỉ được tiếp nhận mà còn được cộng đồng chỉnh sửa và làm giàu theo thời gian. Hợp phần thứ hai là Kho dữ liệu mở, nơi các cơ quan quản lý, tổ chức, doanh nghiệp và mỗi người dân có thể cung cấp dữ liệu và chia sẻ để mọi người tiếp cận phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu, đổi mới và phát triển sản phẩm. Việc xây dựng kho dữ liệu mở phù hợp với xu hướng toàn cầu về dữ liệu dùng chung, tạo nền tảng cho doanh nghiệp công nghệ phát triển các ứng dụng AI, phân tích dữ liệu và dịch vụ số dựa trên dữ liệu đã được chuẩn hóa.
Hợp phần thứ ba là Ngân hàng hỏi đáp, một nền tảng nơi người dân có thể dễ dàng đặt câu hỏi và truy vấn tri thức, đồng thời kết nối với nhiều diễn đàn và mạng xã hội. Đây được coi là cầu nối giữa người tìm kiếm tri thức và cộng đồng chuyên gia, giúp tri thức lưu chuyển nhanh hơn và được bổ sung liên tục. Hợp phần cuối cùng là Kho ứng dụng, nền tảng cho phép các nhà phát triển độc lập xây dựng và tích hợp ứng dụng vào hệ sinh thái chung. Với vai trò là “chợ công nghệ”, kho ứng dụng khuyến khích doanh nghiệp và cá nhân sáng tạo sản phẩm số phục vụ nhu cầu tri thức của người Việt.
Tổng thể bốn hợp phần tạo ra hệ sinh thái tri thức toàn diện đầu tiên tại Việt Nam, nơi người dân không chỉ tiếp nhận mà còn tham gia sản xuất tri thức. Tinh thần “tri thức là của chung”, “cùng nhau nuôi dưỡng và gieo mầm tri thức” là nền tảng xuyên suốt của Đề án, được khẳng định trong các phát biểu của lãnh đạo Chính phủ từ năm 2018 đến nay.
Vai trò của Bộ KH&CN trong giai đoạn mới
Khi tiếp nhận vai trò chủ trì, Bộ KH&CN đứng trước nhiệm vụ quan trọng là đưa hệ tri thức Việt số hóa bước vào giai đoạn phát triển thứ hai, nơi mục tiêu không chỉ là xây dựng mà phải hướng tới chuẩn hóa, vận hành hiệu quả, mở rộng quy mô và gắn kết với toàn bộ hệ sinh thái đổi mới sáng tạo quốc gia. Bộ KH&CN có lợi thế đặc biệt trong việc dẫn dắt dự án vì sở hữu mạng lưới viện nghiên cứu, trường đại học, các chương trình KH&CN và hệ thống tiêu chuẩn quốc gia. Điều này tạo điều kiện để đề án được triển khai theo phương pháp luận khoa học, bảo đảm tính chính xác của dữ liệu, cấu trúc tri thức và tính liên thông của hệ thống.
Một yêu cầu trọng tâm trong giai đoạn mới là chuẩn hóa và phân lớp tri thức. Trong thời gian đầu, nhiều nguồn dữ liệu được đóng góp tự phát từ cộng đồng, cơ quan nhà nước và doanh nghiệp. Việc Bộ KH&CN tiếp quản cho phép áp dụng quy trình kiểm duyệt khoa học, tiêu chuẩn siêu dữ liệu và khung cấu trúc tri thức thống nhất, giúp nâng cao chất lượng nội dung và độ tin cậy của hệ thống. Bên cạnh đó, việc liên thông hệ tri thức với các cơ sở dữ liệu chuyên ngành như KH&CN, giáo dục, kinh tế, y tế hay văn hóa sẽ tạo ra dòng chảy dữ liệu liên tục, làm giàu tri thức theo thời gian và giảm phân mảnh thông tin.
Với sự bùng nổ của trí tuệ nhân tạo, tinh thần “tri thức của mọi người, vì mọi người” càng trở nên quan trọng. Bộ KH&CN có thể tận dụng hệ tri thức như nền tảng dữ liệu cơ bản để phát triển AI tiếng Việt, hỗ trợ nghiên cứu khoa học, xây dựng mô hình dự báo, phân tích chính sách và cung cấp dữ liệu huấn luyện chuẩn. Khi tri thức được tổ chức bài bản, AI sẽ hiểu chính xác hơn ngữ cảnh Việt Nam, văn hóa, ngôn ngữ và hành vi xã hội của người Việt. Đây là lợi thế quan trọng để Việt Nam xây dựng các mô hình AI bản địa cạnh tranh với thế giới.
Bộ KH&CN cũng đóng vai trò tạo dựng cơ chế khuyến khích cộng đồng tham gia. Nếu không có sự đóng góp của doanh nghiệp, chuyên gia, lực lượng trẻ và cộng đồng công nghệ thông tin, hệ tri thức sẽ khó phát triển. Vì vậy cần cơ chế công nhận, tôn vinh, chia sẻ quyền lợi và tạo môi trường minh bạch để mọi người có thể đóng góp tri thức một cách dễ dàng. Một hệ tri thức vận hành tốt phải là nơi người dùng được truyền cảm hứng, được thừa nhận và được hỗ trợ để cùng nhau tạo ra giá trị tri thức mới.
Hệ tri thức Việt số hóa - hạ tầng mềm thúc đẩy kinh tế tri thức
Khi nhìn lại mục tiêu ban đầu của Đề án, có thể thấy hệ tri thức Việt số hóa không chỉ nhằm số hóa tài liệu mà hướng đến xây dựng một quốc gia học tập, nơi người dân tiếp cận tri thức mọi lúc, mọi nơi, không bị giới hạn bởi điều kiện kinh tế hay không gian địa lý. Hệ tri thức là nền tảng để mọi công dân có cơ hội học hỏi suốt đời, đồng thời khơi dậy khát vọng sáng tạo của thế hệ trẻ. Những phát biểu từ giai đoạn khởi động năm 2018 như “cùng nhau khơi dậy tinh thần ham học hỏi trên không gian mạng” hay “tất cả người Việt đều có thể tham gia phổ biến và sáng tạo tri thức” cho đến nay vẫn giữ nguyên giá trị.
Trong bối cảnh kinh tế số và cách mạng công nghiệp 4.0, tri thức trở thành nguồn lực cạnh tranh cốt lõi của quốc gia. Việt Nam muốn tiến nhanh phải có kho tri thức mở, dữ liệu mở và hệ thống tri thức được cập nhật liên tục. Khi tri thức được tổ chức theo cấu trúc số, các công nghệ AI, phân tích dữ liệu và mô phỏng có thể được áp dụng để tạo ra giá trị mới. Doanh nghiệp có thể dùng dữ liệu mở để phát triển sản phẩm, startup có thể khai thác ngân hàng hỏi đáp để xây dựng dịch vụ hỗ trợ người dùng, nhà nghiên cứu có thể tìm kiếm thông tin nhanh hơn, học sinh và sinh viên có thể tiếp cận kho tri thức mở để nâng cao năng lực cá nhân.
Hệ tri thức cũng giúp thu hẹp khoảng cách tri thức giữa các vùng miền. Người dân ở nông thôn, miền núi hay vùng hải đảo có thể tiếp cận nội dung giống như người ở đô thị lớn nếu có kết nối Internet. Đây là cách giúp Việt Nam xây dựng xã hội công bằng trong tiếp cận tri thức, đồng thời nâng cao dân trí một cách bền vững. Bên cạnh đó, hệ tri thức còn mang ý nghĩa văn hóa sâu sắc khi trở thành nơi lưu trữ, bảo tồn và lan tỏa những giá trị của dân tộc, từ lịch sử, văn hóa, phong tục đến khoa học, kỹ thuật và các thành tựu hiện đại.
Quyết định giao Bộ KH&CN chủ trì triển khai Đề án Hệ tri thức Việt số hóa không chỉ là thay đổi về tổ chức mà là bước đi chiến lược nhằm tái cấu trúc toàn diện dự án theo hướng khoa học, hiện đại và bền vững. Khi được vận hành bởi cơ quan có năng lực nghiên cứu, chuẩn hóa và kết nối tri thức, hệ tri thức sẽ có cơ hội phát triển mạnh mẽ, trở thành hạ tầng mềm quan trọng của quốc gia số. Từ mục tiêu xây dựng bách khoa tri thức Việt đến việc tạo động lực phát triển AI, thúc đẩy đổi mới sáng tạo và hình thành xã hội học tập, hệ tri thức Việt số hóa sẽ tiếp tục là một trong những trụ cột giúp nâng tầm trí tuệ Việt Nam trong kỷ nguyên dữ liệu.
Thái Khang