Trong cuộc Cách mạng Công nghiệp, sự ra đời của máy móc đã làm thay đổi hoàn toàn cục diện lao động, đẩy nghề thủ công truyền thống vào thế bị động và dần trở thành một xa xỉ phẩm.
Và giờ đây, khi Trí tuệ nhân tạo (AI) đang len lỏi vào mọi ngóc ngách của cuộc sống, một câu hỏi tương tự lại được đặt ra với một tầm vóc lớn hơn nhiều: Liệu AI có đang châm ngòi cho một "cuộc cách mạng nhận thức", định hình lại cách chúng ta tư duy, sáng tạo, và liệu tư duy sáng tạo của con người có chịu chung số phận bị "đẩy ra rìa" như nghề thủ công năm xưa?
Trên thực tế, AI ban đầu được hình thành như một nỗ lực mô phỏng bộ não con người, nhưng giờ đây, có vẻ như nó đang thay đổi chính vai trò của bộ não con người trong cuộc sống hàng ngày.
Từ các nhà thiết kế đồ họa sử dụng AI để tạo ra hàng loạt logo tiềm năng trong chớp mắt, đến các nhà tiếp thị kiểm tra phản ứng của khách hàng ảo do AI tạo ra với các chiến dịch quảng cáo, hay kỹ sư phần mềm triển khai trợ lý lập trình AI để tăng tốc độ phát triển... Ngay cả trong giáo dục, nhiều học sinh đã dùng AI để làm bài tập với tốc độ kỷ lục, nhiều giáo viên cũng dùng các công cụ tương tự để thiết kế bài giảng, phục vụ cho công việc dạy học. Tác động kinh tế và văn hóa của nó đã và đang lan tỏa với tốc độ chóng mặt, sâu rộng đến mức chúng ta phải dừng lại để suy ngẫm.
Vậy điều gì sẽ xảy ra với những nhà văn không còn phải "vắt óc" tìm kiếm cách diễn đạt hoàn hảo, hay những nhà thiết kế không còn cần phải phác thảo hàng chục biến thể bằng tay? Liệu họ có ngày càng trở nên phụ thuộc vào những "bộ phận giả nhận thức" này, giống như cách GPS đã làm suy yếu khả năng định vị độc lập của con người?
Và quan trọng hơn cả, làm thế nào chúng ta có thể duy trì và phát triển sự sáng tạo cùng tư duy phản biện của con người trong một thời đại tràn ngập các thuật toán và thông tin được xử lý tự động?
Đây không phải là lần đầu tiên nhân loại đối mặt với một sự chuyển đổi công nghệ lớn như vậy. Cuộc Cách mạng Công nghiệp đã thay thế các kỹ năng thủ công bằng sản xuất cơ giới, cho phép hàng hóa được sản xuất hàng loạt với quy mô lớn. Giày dép, ô tô, hay sản phẩm nông nghiệp được sản xuất hiệu quả và đồng đều.
Tuy nhiên, điều này cũng dẫn đến một hệ quả không mong muốn: sản phẩm trở nên nhạt nhẽo hơn, dễ đoán hơn và ít mang tính cá nhân hơn. Trong khi đó, nghề thủ công vốn là biểu tượng của sự khéo léo và độc đáo lại bị đẩy ra rìa.
Ngày nay, AI tạo sinh khiến người dùng dễ dàng đánh đồng tốc độ với chất lượng, năng suất với sự độc đáo. Mối nguy hiểm không phải là AI sẽ làm chúng ta thất vọng, mà là mọi người sẽ chấp nhận những kết quả tầm thường của nó như một chuẩn mực.
Khi mọi thứ trở nên nhanh chóng và chỉ cần "đủ tốt" thì nó sẽ có nguy cơ mất đi chiều sâu, sắc thái và sự giàu có về mặt trí tuệ vốn định nghĩa nên những công việc vĩ đại của con người.
Cần phải hiểu rõ rằng, dù được gọi là "trí tuệ nhân tạo" nhưng các công cụ như ChatGPT, Claude hay Gemini trên thực tế không hề suy nghĩ theo nghĩa của con người. Chúng xử lý lượng lớn nội dung do con người tạo ra, thường được thu thập từ internet mà không cần xin phép hoặc thiếu ngữ cảnh.
Đầu ra của chúng chỉ là những dự đoán thống kê về các từ hoặc pixel có khả năng xuất hiện tiếp theo, dựa trên các mẫu trong dữ liệu đã xử lý. Về bản chất, chúng là những tấm gương phản chiếu sản phẩm sáng tạo tập thể của nhân loại trở lại người dùng.
Tuy nhiên, theo nhiều cách, đó chính xác là lý do tại sao chúng lại hiệu quả đến vậy. Hãy nghĩ đến vô số email mà mọi người viết mỗi ngày, các bài thuyết trình PowerPoint do chuyên gia tư vấn chuẩn bị, hay những quảng cáo lấp đầy các mạng xã hội.
Hầu hết chúng đều tuân theo các mô hình có thể dự đoán được và các công thức đã được thiết lập, chúng đã tồn tại dưới dạng này hay dạng khác. Theo đó, AI tạo ra nội dung nghe có vẻ chuyên nghiệp (các danh sách, tóm tắt, thông cáo báo chí, quảng cáo) mang dấu ấn sáng tạo của con người nhưng thiếu đi tia lửa cảm hứng thực sự.
Dù vậy, ngay cả trong một thế giới tràn ngập nội dung theo khuôn mẫu, AI vẫn có thể hữu ích một cách bất ngờ, thậm chí truyền cảm hứng cho sự sáng tạo. Trong một loạt các thí nghiệm, các nhà nghiên cứu đã yêu cầu những người tham gia hoàn thành nhiều thử thách sáng tạo khác nhau.
Họ phát hiện ra rằng những người sử dụng AI tạo ra ý tưởng sáng tạo hơn mức trung bình, vượt trội hơn đáng kể so với những người chỉ sử dụng tìm kiếm trên web hoặc không có bất kỳ trợ giúp nào. Nói cách khác, AI thực sự có thể cải thiện hiệu suất sáng tạo ở mức cơ bản.
Nhưng một phân tích sâu hơn lại cho thấy một sự đánh đổi quan trọng: Việc dựa dẫm vào các hệ thống AI để động não làm giảm đáng kể tính đa dạng của các ý tưởng được tạo ra - đây là một thành phần tối quan trọng cho những đột phá sáng tạo.
Các hệ thống này có xu hướng hướng người dùng đến vùng đất trung gian an toàn, có thể dự đoán được, thay vì khuyến khích khám phá những khả năng phi truyền thống. Các nhà khoa học cũng phát hiện ra rằng đầu ra của các hệ thống AI thường phù hợp nhất với các giá trị và thế giới quan của các quốc gia giàu có nói tiếng Anh, một sự thiên vị cố hữu tự nhiên hạn chế sự đa dạng của các ý tưởng mà chúng có thể tạo ra.
Để tận dụng tối đa cuộc cách mạng nhận thức này, chúng ta cần hiểu rằng sáng tạo, đổi mới và nghiên cứu thực sự không chỉ là sự sắp xếp lại dữ liệu quá khứ theo xác suất. Chúng đòi hỏi những bước nhảy vọt về khái niệm, tư duy liên ngành và kinh nghiệm thực tế sâu sắc.
Đây là những phẩm chất mà AI không thể sao chép. Những gì AI tạo ra có thể đáp ứng các nhu cầu ngắn hạn: một bản tóm tắt nhanh gọn, một thiết kế hợp lý, hay một kịch bản tạm chấp nhận được. Nhưng nó hiếm khi mang lại sự thay đổi và tính nguyên bản thực sự, những thứ có thể bị mất đi trong biển tính đồng nhất của thuật toán.
Lấy link