Trí tuệ nhân tạo làm con người tin mình giỏi hơn thực tế

Theo nghiên cứu này, khi con người dựa nhiều vào trí tuệ nhân tạo (AI) để giải quyết vấn đề, họ có xu hướng tin rằng kết quả đạt được phản ánh trực tiếp khả năng cá nhân, ngay cả khi phần lớn công việc được AI hỗ trợ.

Nghiên cứu được thực hiện bởi nhóm khoa học tại Đại học Aalto của Phần Lan, phối hợp với các cộng tác viên tại Đức và Canada. Kết quả được công bố trên tạp chí Computers in Human Behavior số tháng 2/2026, trong bối cảnh AI tạo sinh đang bùng nổ trên toàn cầu.

Khi hiệu ứng tâm lý quen thuộc bị thay đổi

Từ lâu, các nhà tâm lý học đã biết đến hiệu ứng Dunning Kruger, một hiện tượng cho thấy những người có năng lực thấp trong một lĩnh vực thường đánh giá quá cao khả năng của mình, trong khi những người có năng lực cao lại có xu hướng đánh giá thấp bản thân.

Hiệu ứng Dunning Kruger thường được quan sát thông qua các bài kiểm tra nhận thức, trong đó người tham gia phải tự đánh giá mức độ hoàn thành nhiệm vụ của mình. Kết quả cho thấy những người làm bài kém nhất thường tự tin nhất, còn những người làm tốt lại thận trọng hơn khi đánh giá bản thân.

Tuy nhiên, nghiên cứu mới cho thấy việc sử dụng AI có thể làm thay đổi đáng kể mô hình quen thuộc này. Thay vì chỉ những người kém kỹ năng mới đánh giá quá cao bản thân, gần như tất cả người dùng AI đều rơi vào xu hướng này.

Trong nghiên cứu, nhóm khoa học đã mời 500 người tham gia thực hiện các bài tập suy luận logic được trích từ kỳ thi tuyển sinh trường Luật LSAT. Đây là những câu hỏi đòi hỏi khả năng phân tích, suy luận và đánh giá lập luận, không phụ thuộc vào kiến thức chuyên ngành.

Những người tham gia được chia thành 2 nhóm. Một nhóm được phép sử dụng chatbot AI phổ biến để hỗ trợ giải bài. Nhóm còn lại phải tự làm bài mà không có sự hỗ trợ của AI. Sau khi hoàn thành, tất cả người tham gia đều được yêu cầu đánh giá mức độ chính xác của bài làm của mình.

Để khuyến khích sự trung thực, nhóm nghiên cứu thông báo rằng những người tự đánh giá đúng mức độ hoàn thành sẽ nhận thêm tiền thưởng. Tuy nhiên, kết quả cho thấy ngay cả khi có động lực tài chính, phần lớn người dùng AI vẫn đánh giá quá cao hiệu suất của mình.

Điều đáng chú ý là mức độ đánh giá quá cao này không giảm theo trình độ. Những người sử dụng AI nhiều và được xem là có kỹ năng cao trong tương tác với AI lại càng dễ tin rằng kết quả tốt là nhờ năng lực cá nhân, thay vì sự hỗ trợ của công cụ.

Giảm tải nhận thức và ảo tưởng năng lực

Theo Robin Welsch, nhà khoa học máy tính tại Đại học Aalto và là đồng tác giả nghiên cứu, một trong những nguyên nhân chính nằm ở hiện tượng giảm tải nhận thức. Khi sử dụng AI, người dùng thường chỉ cần đặt một câu hỏi và nhanh chóng nhận được câu trả lời hoàn chỉnh.

Quá trình này khiến con người tham gia ít hơn vào việc suy nghĩ, kiểm tra và phản biện. Thay vì tự mình phân tích từng bước, người dùng có xu hướng chấp nhận câu trả lời đầu tiên mà AI đưa ra, miễn là nó có vẻ hợp lý.

Trong tâm lý học, khả năng theo dõi và đánh giá quá trình suy nghĩ của chính mình được gọi là giám sát siêu nhận thức. Khi giám sát này bị suy giảm, con người khó nhận ra mình đã hiểu đến đâu và đã bỏ sót điều gì. Điều đó dẫn đến việc đánh giá sai năng lực cá nhân.

Nghiên cứu cho thấy khi AI tham gia vào quá trình giải quyết vấn đề, vòng phản hồi tự nhiên của tư duy phản biện bị rút ngắn. Người dùng ít đặt câu hỏi hơn, ít kiểm tra lỗi hơn và ít nghi ngờ kết quả hơn.

Một phát hiện đáng chú ý khác của nghiên cứu là việc sử dụng AI làm thu hẹp khoảng cách giữa người có kỹ năng cao và người có kỹ năng thấp. Các mô hình ngôn ngữ lớn giúp những người kém kỹ năng đạt kết quả tốt hơn so với khi làm việc một mình.

Tuy nhiên, mặt trái của hiện tượng này là tất cả người dùng đều có xu hướng đánh giá quá cao khả năng của mình. Khi kết quả cuối cùng trông có vẻ tốt, người dùng dễ nhầm lẫn giữa năng lực cá nhân và năng lực của công cụ hỗ trợ.

Các nhà khoa học gọi đây là hiện tượng làm phẳng đường cong năng lực. Trong đó, sự khác biệt thực sự về kỹ năng vẫn tồn tại, nhưng cảm nhận chủ quan về năng lực lại trở nên đồng đều hơn và bị đẩy lên mức cao.

Những rủi ro tiềm ẩn về lâu dài

Nhóm nghiên cứu cảnh báo rằng xu hướng này có thể dẫn đến nhiều hệ quả tiêu cực nếu AI tiếp tục được sử dụng rộng rãi mà không có sự điều chỉnh phù hợp. Một trong những rủi ro lớn nhất là sự suy giảm khả năng đánh giá thông tin một cách độc lập.

Khi con người quen với việc nhận câu trả lời nhanh chóng mà không cần kiểm chứng, họ có thể mất dần kỹ năng tìm kiếm, so sánh và đánh giá độ tin cậy của thông tin. Điều này đặc biệt đáng lo ngại trong các lĩnh vực như giáo dục, báo chí và ra quyết định chính sách.

Một số nghiên cứu trước đó cũng đưa ra cảnh báo tương tự. Nghiên cứu công bố trên tạp chí Nature Human Behaviour năm 2023 cho thấy việc phụ thuộc quá mức vào hệ thống gợi ý tự động có thể làm giảm khả năng ra quyết định độc lập của con người theo thời gian.

Thay vì chỉ coi đây là vấn đề của người dùng, nhóm nghiên cứu cho rằng bản thân các hệ thống AI cũng cần được thiết kế lại để giảm thiểu tác động tiêu cực. Một trong những đề xuất là để AI chủ động khuyến khích người dùng suy ngẫm nhiều hơn.

Ví dụ, thay vì chỉ đưa ra câu trả lời hoàn chỉnh, AI có thể yêu cầu người dùng đánh giá mức độ tự tin của mình, hoặc gợi ý những điểm có thể còn thiếu sót. Những lời nhắc như vậy có thể giúp kích hoạt lại quá trình giám sát siêu nhận thức.

Quan điểm này phù hợp với khuyến nghị của Hiệp hội Hoàng gia Anh, tổ chức từng nhấn mạnh rằng đào tạo và triển khai AI cần đi kèm với việc tăng cường tư duy phản biện, chứ không chỉ tập trung vào hiệu suất kỹ thuật.

Nghiên cứu mới không phủ nhận lợi ích to lớn của AI. Trên thực tế, AI giúp nhiều người làm việc hiệu quả hơn và tiếp cận những nhiệm vụ vốn vượt quá khả năng của họ trước đây.

Tuy nhiên, các nhà khoa học nhấn mạnh rằng AI nên được xem là công cụ hỗ trợ, không phải thước đo năng lực cá nhân. Việc duy trì ý thức phản biện và khả năng tự đánh giá chính xác là điều then chốt để con người không đánh mất vai trò chủ động trong kỷ nguyên công nghệ.

Trong một thế giới ngày càng thông minh hóa, thách thức không chỉ nằm ở việc phát triển AI mạnh hơn, mà còn ở việc giúp con người hiểu rõ giới hạn của chính mình khi sử dụng những công cụ đó.