Hơn một thập kỷ trước, Trung Quốc đối diện với tình trạng "bao vây rác thải" ở các đô thị lớn. Rác thải sinh hoạt chất đống, bãi chôn lấp quá tải, nguy cơ ô nhiễm môi trường ngày càng trầm trọng. Trong bối cảnh đó, giải pháp nhanh chóng nhất là xây dựng các nhà máy đốt rác phát điện.
Vậy là chính phủ đã đổ hàng trăm tỷ Nhân dân tệ vào hạ tầng xử lý rác, biến Trung Quốc trở thành quốc gia dẫn đầu thế giới về công suất đốt rác.
Báo cáo của Hội đồng quốc tế về nghiên cứu và công nghệ chuyển hóa chất thải thành năng lượng (GWERTC) cho thấy Trung Quốc có hơn 1.000 nhà máy, chiếm hơn một nửa tổng công suất toàn cầu.
"Để giải quyết vấn đề rác thải sau quá trình đô thị hóa nhanh chóng của Trung Quốc, đốt rác là một giải pháp tương đối nhanh chóng", Zhang Jingning, Tổng thư ký Trung tâm Sinh thái Wuhu, một nhóm môi trường có trụ sở tại An Huy chuyên theo dõi lĩnh vực này, cho biết. "Việc phân loại rác thải có thể mất nhiều thời gian hơn, trong khi ở Trung Quốc, việc xây dựng một nhà máy đốt rác có thể mất chưa đầy hai năm."
Thế nhưng, khi bài toán "bao vây rác thải" phần nào được giải quyết, một nghịch lý mới lại xuất hiện: các nhà máy đốt rác đang thiếu nguyên liệu để vận hành.
Dân số giảm và tiêu dùng chậm lại
Một trong những nguyên nhân lớn nhất khiến các lò đốt rác không còn đủ "nguyên liệu" chính là sự suy giảm dân số. Sau nhiều thập kỷ tăng trưởng, dân số Trung Quốc đã bắt đầu giảm, đồng nghĩa với việc lượng rác thải sinh hoạt cũng giảm theo.
Bên cạnh đó, kinh tế tăng trưởng chậm lại khiến tiêu dùng bớt sôi động, lượng hàng hóa tiêu thụ ít đi và kéo theo khối lượng rác thải giảm đáng kể.
Số liệu của Wuhu Ecology cho thấy năm 2022 (năm có số liệu đầy đủ gần nhất), tổng lượng rác sinh hoạt thu gom chỉ đạt khoảng 311 triệu tấn, trong khi công suất thiết kế của các nhà máy lên tới 333 triệu tấn. Tình trạng dư công suất ngày càng nghiêm trọng, khiến nhiều lò phải ngừng hoạt động hoặc chạy cầm chừng.
Thậm chí tờ Financial Times (FT) nhận định con số này tiếp tục tăng khi các nhà máy của Trung Quốc hiện có khả năng đốt hơn 1,1 triệu tấn rác mỗi ngày, vượt xa mục tiêu của chính phủ.
Một yếu tố quan trọng khác là chính sách phân loại và quản lý rác ngày càng siết chặt. Từ năm 2017, Trung Quốc triển khai chương trình phân loại rác bắt buộc tại các thành phố lớn, giúp tách rác hữu cơ, tái chế và nguy hại ra khỏi rác sinh hoạt.
Chính sách này nâng cao hiệu quả quản lý môi trường, song cũng đồng nghĩa với việc khối lượng rác "hỗn hợp" còn lại để đưa vào lò đốt ngày càng ít đi.
Ở một góc nhìn khác, đây là tín hiệu tích cực: môi trường được cải thiện, tỷ lệ tái chế tăng, các bãi chôn lấp giảm gánh nặng. Nhiều chuyên gia môi trường cho rằng việc thiếu rác để đốt là một minh chứng cho thấy cuộc chiến chống "bao vây rác thải" đang tiến gần đến thắng lợi.
Tờ FT dẫn lời anh Chen Lei, hướng dẫn viên trưởng tại Công viên Sinh thái Năng lượng Nam Sơn, một trong năm cơ sở như vậy tại Thâm Quyến, với tổng công suất xử lý 20.000 tấn rác thải mỗi ngày, cho biết thành phố 18 triệu dân nằm ở trung tâm sản xuất phía Nam của Trung Quốc này không còn phải đưa rác thải sinh hoạt ra bãi chôn lấp nữa.
Tuy nhiên, với các doanh nghiệp vận hành nhà máy, bài toán lại không đơn giản. Các nhà máy đốt rác vốn yêu cầu chi phí đầu tư khổng lồ và cần hoạt động liên tục để thu hồi vốn.
Khi không có đủ rác, doanh thu sụt giảm, thậm chí nhiều nơi phải "mua rác" từ công trường hoặc đào bới lại bãi rác cũ để duy trì hoạt động.
"Chúng tôi có ba lò đốt rác, nhưng một lò phải đóng cửa quanh năm do nguồn cung cấp rác thải không đủ", một đại diện từ một nhà máy chuyển đổi rác thành năng lượng ở Thạch Gia Trang, Hà Bắc cho biết.
Nhà máy này có công suất xử lý khoảng 330.000 tấn rác mỗi năm, nhưng chỉ đốt được khoảng 290.000 tấn.
"Với sự suy giảm dân số, khối lượng rác thải đương nhiên cũng giảm. Chúng tôi vốn đã kiếm được rất ít, nhưng giờ đây chúng tôi đang lỗ hết năm này qua năm khác", đại diện nhà máy đốt rác ở Thạch Gia Trang nói thêm.
Theo các báo cáo, nhiều nhà máy hiện hoạt động dưới công suất thiết kế, thậm chí một số lò đốt phải đóng cửa quanh năm do không có đủ "nguyên liệu" để đốt.
Trả lời FT, hai nhà máy cho biết một số lò đốt rác của họ đã ngừng hoạt động hầu hết hoặc toàn bộ năm, và hai nhà máy khác cho biết họ đã bắt đầu thu mua rác thải công nghiệp từ các công trường xây dựng hoặc rác thải từ chính quyền địa phương.
"Việc giảm rác thải đã ảnh hưởng đến lợi nhuận", một đại diện từ một nhà máy ở tỉnh An Huy, miền trung Trung Quốc cho biết.
Đạt ngưỡng bão hòa
Ngoài ra, việc duy trì số lượng lớn nhà máy cũng đặt ra thách thức về môi trường. Dù công nghệ xử lý khí thải đã cải thiện đáng kể, quá trình đốt rác vẫn tạo ra khói gây ung thư, tro bay, nước rỉ rác và nguy cơ rò rỉ kim loại nặng ra môi trường.
Trong khi đó, khủng hoảng bất động sản kéo dài làm giảm nhu cầu sử dụng tro bay cho ngành xây dựng, khiến khối lượng chất thải tồn đọng tăng lên.
Các nhà phân tích cho biết Trung Quốc đã giảm đáng kể mức phát thải độc hại từ các nhà máy trong những năm gần đây, và lưu ý rằng các nhà máy đốt rác thải đã giúp giảm tổng lượng khí nhà kính bằng cách hạn chế khí mê-tan thải ra từ các bãi chôn lấp.
Bộ Môi trường Trung Quốc cho biết 1.033 nhà máy chuyển đổi rác thải thành năng lượng của nước này đã tạo ra 13 triệu tấn tro bay vào năm 2024 và 63 triệu tấn nước rỉ rác vào năm trước đó, và khối lượng hàng năm của cả hai loại này đều tăng kể từ năm 2020. Tuy nhiên chỉ khoảng 15% lượng tro bay được tạo ra đã được tái sử dụng.
Thực tế "thừa nhà máy, thiếu rác" cho thấy hệ thống xử lý rác thải của Trung Quốc đã đạt tới một ngưỡng mới. Số lượng và quy mô nhà máy khó có thể mở rộng thêm, thay vào đó, trọng tâm sẽ chuyển sang nâng cao chất lượng xử lý, cải thiện công nghệ và quản lý tốt các sản phẩm phụ độc hại.
"Số lượng và quy mô của các nhà máy chuyển đổi rác thải thành năng lượng về cơ bản đã đạt đỉnh, và tốc độ phát triển các nhà máy mới đã chậm lại đáng kể. Nhìn về phía trước, Trung Quốc sẽ tiếp tục cải thiện việc xử lý tro bay và nước rỉ rác", Bộ Môi trường Trung Quốc tuyên bố.
Đồng thời, đây cũng là cơ hội để Trung Quốc thúc đẩy mô hình kinh tế tuần hoàn, gia tăng tái chế và giảm dần phụ thuộc vào phương thức đốt rác.
Những gì từng được xem là giải pháp cấp tốc trong giai đoạn khủng hoảng nay cần được tái định nghĩa trong một chiến lược bền vững hơn, khi mục tiêu không chỉ là xử lý hết rác, mà còn là giảm lượng rác ngay từ đầu.
Tóm lại, hành trình từ thừa rác đến thiếu rác để đốt của Trung Quốc phản ánh sự thay đổi sâu sắc trong mô hình phát triển đô thị và quản lý môi trường.
Nếu coi thiếu rác là một vấn đề, thì đó là bài toán kinh tế của doanh nghiệp. Tuy nhiên nếu coi thiếu rác là một thành tựu, thì đó là tín hiệu môi trường đang được cải thiện, một nghịch lý tích cực cho quốc gia đông dân nhất thế giới.
*Nguồn: FT, Fortune, BI
Lấy link