Năm 1923, một vở kịch có “người nhân tạo” ra mắt tại Tokyo. Vở kịch Rossum’s Universal Robots — hay R.U.R. — đã công chiếu hai năm trước đó tại Praha và gây sự chú ý trên toàn thế giới. Vở kịch do Karel Čapek viết, mô tả việc tạo ra những con người nhân tạo bị dùng làm nô lệ, hay còn gọi là robot — một thuật ngữ bắt nguồn từ “robota”, từ tiếng Séc có nghĩa là “lao động cưỡng bức”. Robot của Čapek, ban đầu được tạo ra để phục vụ chủ nhân của họ, đã nhận thức được và nổi dậy, giết chết tất cả loài người trên Trái đất. Trong cảnh cuối cùng của vở kịch, các robot tiết lộ rằng chúng có cảm xúc giống như chúng ta và khán giả vẫn tự hỏi liệu chúng có đạt được khả năng sinh sản hay không - điều duy nhất tách biệt robot khỏi con người.
Vở kịch đã gây lo lắng sâu sắc cho Makoto Nishimura, một nhà văn, giáo sư 40 tuổi về sinh vật biển tại Đại học Hoàng gia Hokkaido, ở thành phố Sapporo, miền bắc Nhật Bản. Như Nishimura giải thích trong một bài báo, ông cảm thấy trăn trở vì vở kịch đã miêu tả một cách thuyết phục “sự xuất hiện của một thế giới sai lầm, trong đó con người trở thành cấp dưới của con người nhân tạo”.
Makoto Nishimura (trái) và nhóm của ông đang thiết kế đầu của Gakutensoku để nó có thể thể hiện ảnh hưởng của con người
Ông lập luận rằng một cỗ máy được mô phỏng theo một con người nhưng được thiết kế để hoạt động như một nô lệ ngụ ý rằng bản thân mô hình đó (tức là con người chúng ta) cũng là nô lệ. Điều đáng quan tâm hơn đối với Nishimura là cuộc đấu tranh giữa con người và con người nhân tạo là một một điều gì đó đi ngược lại với tự nhiên.
Có lẽ ông sẽ không khó chịu vì một tác phẩm hư cấu nếu không chứng kiến cách mà điều tưởng tượng này đã trở thành hiện thực trong thế giới của mình. Ông đã quen thuộc với các cỗ máy tự động thời kỳ đầu của châu Âu và Nhật Bản - những hình vẽ cơ khí được tạo ra để thể hiện các hành vi tự động. Trong khi một số máy móc này thể hiện khả năng sáng tạo hoặc cao quý, như chơi nhạc cụ, vẽ, viết thư pháp hoặc bắn tên, những thứ khác lại thực hiện những nhiệm vụ không cần trí óc và đó là thứ khiến ông lo lắng.
Vào cuối thế kỷ 19, thế giới cũng đã chứng kiến nhiều loại “steam man” - cỗ máy hình người đi bộ chạy bằng động cơ hơi nước bên trong (các mẫu sau này chạy bằng động cơ điện hoặc động cơ xăng) - xuất hiện để kéo xe. Nhiều trong số này đã được phát triển ở Mỹ. Vào đầu thế kỷ 20, xuất hiện các y tá cơ khí, cảnh sát, thậm chí là hoa hậu cơ khí. Nishimura có thể đã nhìn thấy một số loại máy này khi đang sống ở Thành phố New York từ năm 1916 đến năm 1919 và theo học tiến sĩ tại Đại học Columbia.
1869 – “Steam King” Steam Man
Theo quan điểm của chúng ta ngày nay, những chiếc máy đó có vẻ giống như những thứ gây tò mò hơn là những thiết bị làm việc. Nhưng đối với Nishimura, tiềm năng của chúng để thực hiện lao động hữu ích cũng hợp lý như AI và robot hiện đại ngày nay đối với chúng ta. Là một nhà khoa học, ông đã chứng kiến những nỗ lực tạo ra các tế bào nhân tạo trong phòng thí nghiệm, điều này chỉ củng cố niềm tin của ông rằng một ngày nào đó con người nhân tạo sẽ cư trú trên Trái đất. Câu hỏi đặt ra là, đó sẽ là loại người nhân tạo nào, và họ sẽ có mối quan hệ gì với con người sinh học?
Theo quan điểm của Nishimura, tính cách của con người nhân tạo - hoặc bất kỳ công nghệ nào - được xác định bởi ý định của người tạo ra chúng. Và mục đích đằng sau những hình người kéo xe, chạy bằng hơi nước là tạo ra những người lao động bị bắt làm nô lệ cho chủ nhân của họ. Điều đó, trong suy nghĩ của Nishimura, chắc chắn sẽ dẫn đến việc hình thành một tầng lớp dưới bị bóc lột theo phong cách R.U.R., mà có khả năng sẽ nổi loạn.
Một cảnh trong R.U.R.
Lo sợ về một viễn cảnh mà ông mô tả là nhân loại “bị hủy diệt bởi đỉnh cao của sự sáng tạo”, Nishimura quyết định can thiệp, hy vọng thay đổi tiến trình lịch sử. Giải pháp của ông là tạo ra một loại người nhân tạo khác, một loại người sẽ tôn vinh thiên nhiên và thể hiện lý tưởng cao cả nhất của loài người — một người máy không phải là nô lệ mà là một người bạn, và thậm chí là một hình mẫu truyền cảm hứng cho con người. Năm 1926, ông từ chức giáo sư, chuyển đến Osaka và bắt đầu xây dựng con người nhân tạo lý tưởng của mình.
Sự sáng tạo của Nishimura là phản hồi trực tiếp cho một cỗ máy cụ thể: Televox của Westinghouse, ra mắt vào năm 1927. Televox là một cỗ máy có hình dạng mơ hồ phỏng theo con người, được thiết kế để kết nối các cuộc gọi điện thoại. Nó thể hiện tất cả những gì mà Nishimura đã phải sợ hãi. Việc tạo ra một con người nhân tạo giống như nô lệ như vậy không chỉ là thiển cận mà còn trái ngược với những gì nhà khoa học Nishimura quan niệm về quy luật tự nhiên.
Televox
Một điều gây tò mò về quyết định chế tạo robot của Nishimura là ông không phải kỹ sư và không có chuyên môn về hệ thống cơ hoặc điện. Ông là một nhà sinh vật biển với bằng Tiến sĩ. Khi lần đầu tiên xem R.U.R., ông đang hoàn thành một bài báo về tế bào học của marimo — những quả cầu rêu thủy sinh đặc hữu của Hồ Akan lạnh giá ở phía đông bắc Hokkaido.
Tuy nhiên, chính nền tảng về sinh học đấy đã thúc đẩy Nishimura. Là một người ủng hộ nhiệt thành của thuyết tiến hóa, ông vẫn hoài nghi về ý tưởng kẻ sống sót phù hợp nhất (survival of the fittest). Thay vào đó, ông ủng hộ "hỗ trợ lẫn nhau" như là động lực chính của sự thay đổi tiến hóa. Ông tuyên bố rằng động lực tự nhiên cốt lõi là sự hợp tác, và thành công của một cá nhân (hoặc một loài) có thể mang lại lợi ích rộng rãi.
Nishimura viết trong Earth’s Belly (Daichi no harawata), một cuốn sách năm 1931 trình bày chi tiết triết lý về tự nhiên của ông: “Ngày nay, những tiến bộ của con người được đóng khung trong khía cạnh ‘chinh phục tự nhiên’. Thay vì phản ánh sự kinh ngạc của thế giới tự nhiên, chiến thắng như vậy làm nảy sinh cuộc đấu tranh giữa con người với nhau." Nhưng nhìn vào xã hội loài người, ông thúc giục: “Chúng ta không thể bỏ qua thực tế rằng con người đã đạt được nền văn minh thông qua nỗ lực hợp tác”.
Gakutensoku đã thu hút và làm say mê du khách tại các cuộc triển lãm ở Nhật Bản, Hàn Quốc và Trung Quốc. Ảnh do cháu trai của Makoto Nishimura là Hiroshi Matsuo cho Bảo tàng Khoa học Osaka mượn vĩnh viễn
Nhận thức của Nishimura về sự tiến hóa và hệ thống phân cấp tự nhiên có ảnh hưởng sâu sắc đến quan điểm của ông về con người nhân tạo. Nishimura nhấn mạnh rằng con người bằng xương bằng thịt có thể hưởng lợi từ sự tiến hóa của con người nhân tạo - nếu con người nhân tạo được thiết kế để trở thành những hình mẫu truyền cảm hứng chứ không phải là nô lệ.
Để nâng đỡ cơ thể của robot, Makoto Nishimura (đội mũ và mặc áo khoác) và nhóm của ông đã xây một bệ ghi tên robot ở phía trước.
Con người nhân tạo mà Nishimura tạo ra thực sự có ý nghĩa đáng kinh ngạc. Hình ảnh một người khổng lồ ngồi trên bệ mạ vàng nhắm mắt, dường như đang chìm đắm trong suy nghĩ. Trong tay trái, nó cầm một chiếc đèn điện có bóng đèn hình pha lê, từ từ nâng lên không trung. Vào đúng thời điểm bóng đèn phát sáng, người khổng lồ mở mắt, như thể có một nhận thức. Có vẻ hài lòng với khoảnh khắc eureka của mình, nó mỉm cười. Chẳng bao lâu, nó chuyển sự chú ý sang một tờ giấy trắng nằm trước mặt nó và bắt đầu viết, háo hức ghi lại những hiểu biết mới của nó.
Nishimura từ chối gọi tác phẩm của mình là một “robot”. Thay vào đó, ông đặt cho nó cái tên Gakutensoku, có nghĩa là “học hỏi từ các quy luật của tự nhiên”. Ông coi sự sáng tạo của mình là thành viên đầu tiên của một loài mới, nhằm truyền cảm hứng cho con người sinh học và tạo điều kiện thuận lợi cho sự tiến hóa của con người bằng cách mở rộng tầm nhìn trí tuệ của chúng ta. Nishimura ghi từ gakutensoku trong katakana, một chữ viết tiếng Nhật cũng được sử dụng cho tên khoa học của các sinh vật sinh học. Nishimura đã hình dung gakutensoku trong tương lai liên tục phát triển và trở nên phức tạp hơn.
Makoto Nishimura (bên trái Gakutensoku) và một trợ lý, Bōji Nagao, tạo dáng với con robot cao hơn 3 mét, bao gồm cả bệ của nó
Cách thức hoạt động của Gakutensoku đã khiến các nhà sử học và robot học tò mò từ lâu. Chỉ vài năm sau khi hoàn thành, chiếc máy đã bị mất trong một hoàn cảnh bí ẩn mà chúng ta sẽ nói sau. Một vài hình ảnh của thiết kế ban đầu tồn tại. Nhưng cái nhìn duy nhất của chúng ta về hoạt động bên trong của nó đến từ một bài báo Nishimura viết vào năm 1931. Một nhà văn tài năng, ông thường hy sinh các chi tiết kỹ thuật vì mục đích thể hiện văn xuôi và thơ hấp dẫn.
Cơ chế chính của Gakutensoku được thiết lập chuyển động bởi một máy nén khí. Có lẽ máy nén đã được chạy bằng điện. Luồng không khí được điều khiển bởi một trống quay được gắn với các chốt. Khi cơ chế được kích hoạt, các chốt mở và đóng các van trên nhiều ống cao su đưa không khí đến các bộ phận cụ thể trên cơ thể Gakutensoku và khiến chúng chuyển động. Tương tự như các cơ chế của máy tự động cổ điển, sự sắp xếp của các chốt cho phép lập trình thô sơ về chuỗi chuyển động. Không giống như trong các máy tự động truyền thống, chỉ có chốt và trống là cơ khí, trong khi phần còn lại là khí nén.
Nishimura cố gắng tạo ra "sự tự nhiên" trong cỗ máy của mình. Ông đã tìm cách “vượt qua vẻ ngoài máy móc” cũng như sự ồn ào và vụng về của những thiết kế “lon thiếc” bằng cách loại bỏ càng nhiều kim loại càng tốt khỏi khung của Gakutensoku. Chỉ có "bộ xương" của nó được làm bằng kim loại. Đối với các phần mềm, ông đã sử dụng cao su, loại cao su có tính đàn hồi “giúp chuyển động tự nhiên, trơn tru hơn nhiều và không có bất kỳ cảm giác gượng ép nào”.
Ngoài ra, "không giống như các robot của Mỹ" dựa vào hơi nước, Gakutensoku được thiết lập để chuyển động bằng khí nén, thứ mà Nishimura coi là sức mạnh "tự nhiên" hơn. Ông ấy nói rằng đã bảy ra ý tưởng sử dụng khí nén sau khi chơi shakuhachi (sáo trúc truyền thống của Nhật Bản) và thử nghiệm về sự khác biệt trong luồng không khí. Bằng cách thay đổi luồng không khí và sử dụng các loại cao su khác nhau với độ đàn hồi khác nhau, Nishimura đã có thể đạt được chuyển động phức tạp, nhiều lớp, mà ông mô tả “như thể trong một con sóng lớn có một con sóng cỡ trung bình và bên trong nó cũng có một con sóng nhỏ khác.”
Đối với Nishimura, đặc điểm quan trọng nhất của Gakutensoku là khả năng thể hiện ảnh hưởng như con người. Một lần nữa, đây là kết quả của việc điều chỉnh cẩn thận luồng khí nén chảy qua các ống cao su. Áp lực kéo dài dồn lên khóe mắt bên ngoài và khóe miệng dẫn đến nụ cười. Luồng không khí nhẹ áp vào một bên cổ tạo ra tư thế nghiêng đầu. Hài lòng với kết quả, Nishimura viết rằng “so với con người nhân tạo của Mỹ, chỉ có của chúng ta là có khả năng biểu cảm.”
Vào cuối những năm 1920, Westinghouse đã công bố Televox, miêu tả nó như một người hầu robot của tương lai. Televox đã minh chứng cho ý tưởng về người máy như những cỗ máy như nô lệ mà Makoto Nishimura đã phải khiếp sợ, thúc đẩy ông xây dựng Gakutensoku
Nhưng khi luồng không khí đến mặt Gakutensoku bị tắt, nét mặt của nó đột nhiên sụp xuống một cách đáng lo ngại. Nishimura và nhóm của ông đã phải phát minh ra một thiết bị cho phép giải phóng áp suất không khí từ từ, mà họ mô tả là “nhiều bộ phận lồi hình tròn nhỏ được xếp thẳng hàng trên một trục quay…. Khi sửa đổi này được thực hiện, Gakutensoku cuối cùng đã không trông như một người điên.”
Nishimura nhấn mạnh sự tương đồng giữa cấu trúc cơ thể người nhân tạo của mình và cơ thể người thật. Chẳng hạn, ông tuyên bố rằng khí nén lưu thông bên trong Gakutensoku có chức năng tương tự như máu. Con người thu nhận năng lượng bằng cách tiêu thụ thức ăn, và họ phân phối năng lượng này thông qua hệ thống tuần hoàn của họ. Theo Nishimura, con người nhân tạo đã làm một điều tương tự: chúng thu nhận năng lượng điện, sau đó phân phối năng lượng này đến các bộ phận khác nhau của cơ thể bằng cách cho khí nén chảy trong các ống cao su.
Gakutensoku ra mắt vào tháng 9 năm 1928 tại một cuộc triển lãm ở Kyoto kỷ niệm Thiên hoàng Shōwa (được gọi là Hirohito ở phương Tây). Hồi tưởng lại cuộc triển lãm vài năm sau đó trong cuốn Earth’s Belly, Nishimura nói rằng Gakutensoku khiến đám đông kinh ngạc. Mặc dù cao hơn 3 mét, các nhà quan sát cho rằng nó “trông giống con người còn hơn nhiều con người vô cảm”.
Gakutensoku luôn được mô tả là thân thiện với con người
Năm sau, Gakutensoku đã được đưa đi lưu diễn và triển lãm ở Tokyo, Osaka và Hiroshima, cũng như ở Hàn Quốc và Trung Quốc, nơi nó chào khán giả từ 6am đến 8pm. Báo chí ở Nhật Bản, Trung Quốc và Hàn Quốc đã đưa tin về cuộc triển lãm và đăng những bức ảnh của người khổng lồ hiền lành, để ngay cả những người không thể trực tiếp nhìn thấy nó cũng có thể biết nó trông như thế nào.
Sau đó Gakutensoku biến mất.
Bản thân Nishimura cũng không bao giờ giải thích chuyện gì đã xảy ra. Trong một cuộc phỏng vấn được công bố vào năm 1991, con trai của ông, Kō Nishimura, cho biết cỗ máy đã biến mất trên đường đến Đức trong những năm 1930. Nhưng Kō chỉ là một đứa trẻ vào thời điểm Gakutensoku mất tích. Trong khi thực sự rằng Gakutensoku đã đi đến Hàn Quốc và Trung Quốc, ngoài ra không tìm thấy hồ sơ nào về việc nó được gửi đến Đức. Ngay cả khi tuyên bố là đúng, chúng ta không biết chính xác nó đã biến mất ở đâu hoặc ai đã lấy nó.
Bất chấp sự biến mất bí ẩn, Gakutensoku đã để lại một di sản tiếp tục vang dội trong nền văn hóa đại chúng và người máy của Nhật Bản. Trong Chiến tranh thế giới thứ hai, các nhà làm phim hoạt hình Nhật Bản đã sản xuất những bộ phim hoạt hình mang nặng tính tuyên truyền, trong đó người máy được mô tả như những anh hùng truyền cảm hứng sử dụng sức mạnh tối cao của mình để hỗ trợ con người.
Vào những năm 1950, Astro Boy của Osamu Tezuka đã củng cố hình ảnh người máy như những vị cứu tinh về mặt cảm xúc nhờ sự đồng cảm của chúng đối với những sinh vật khác. Không thấy bằng chứng cụ thể nào cho thấy Tezuka biết về Gakutensoku, nhưng ông ấy lớn lên ở cùng vùng ngoại ô Osaka, nơi Nishimura sống và làm giáo viên trong chiến tranh.
Astro Boy
Bản thân Gakutensoku đã được đưa vào vai một nhân vật trong bộ phim khoa học viễn tưởng năm 1988 có tựa đề Teito Monogatari (đôi khi được dịch là Tokyo: The Last Megalopolis), trong đó người máy giúp đánh bại sức mạnh phép thuật của một tên ác quỷ. Nishimura, qua đời năm 1956 ở tuổi 72, xuất hiện trong phim, do con trai của ông thủ vai, lúc bấy giờ là một trong những diễn viên nổi tiếng nhất Nhật Bản. Bộ phim lần lượt truyền cảm hứng cho một số cuốn sách và chương trình truyền hình khám phá nguồn gốc của robot Nhật Bản. Năm 1995, một tiểu hành tinh được các nhà thiên văn Nhật Bản phát hiện được đặt tên là 9786 Gakutensoku.
Sau đó là tác động của Gakutensoku đối với robot Nhật Bản. Trên hết, nhiều nhà sản xuất robot đã đi theo triết lý cơ bản rằng máy móc không đối lập với tự nhiên mà là một phần của tự nhiên. Các robot được chế tạo tại Nhật Bản từ những năm 1970 có một số đặc điểm thiết kế gợi nhớ đến những đặc điểm do Nishimura phác thảo — chuyển động im lặng và sử dụng khí nén; nhấn mạnh vào kết cấu của “làn da” và “khuôn mặt” của robot; và quan trọng nhất, là sự chú ý đến cách mọi người nhận thức và phản ứng với các đặc điểm hình người của robot
Vào năm 2007, một trong những nhà nghiên cứu của bảo tàng, Nōzō Hasegawa, đã quyết định rằng việc có một mô hình "giả" sẽ không xứng đáng với di sản công nghệ của Gakutensoku và bắt đầu tạo ra một bản tái tạo trung thực hơn, chính xác hơn về mặt lịch sử. Quá trình tái thiết bắt đầu vào tháng 4 năm 2007 và kéo dài hơn một năm với chi phí 20 triệu yên (khoảng 200.000 USD).
Gakutensoku
Hasegawa không có nhiều thứ để tham khảo — chỉ là một vài bức ảnh và bài báo của Nishimura và những người khác. Các bức ảnh có màu đen trắng, cũ và hơi mờ và hầu hết được chụp từ cùng một góc. Hơn nữa, nhìn vào những bức ảnh khác nhau, Hasegawa nhận ra rằng Nishimura hẳn đã thay đổi thiết kế theo thời gian, vì các bức ảnh không phải tất cả đều nhất quán.
Biểu cảm của Gakutensoku phiên bản được chế tạo lại
Kể từ thập niên 90, các nhà chế tạo robot Nhật Bản đã tập trung vào lĩnh vực robot nhận thức, khám phá cách con người suy nghĩ và hành xử trong nỗ lực tạo ra các thiết kế robot đáng yêu. Mục đích của họ là chế tạo những robot không chỉ thực hiện nhiệm vụ mà còn khơi gợi những phản ứng cảm xúc tích cực ở người dùng — nói cách khác là những robot thân thiện.
Sẽ là hơi quá khi nói rằng Nishimura đã một tay định hình quan điểm của Nhật Bản về người máy, nhưng thực tế là ngày nay rất ít người Nhật lo sợ những viễn cảnh giống như R.U.R. về việc nhân loại bị tiêu diệt bởi các chúa tể người máy mà họ tạo ra. Như thể thực hiện tầm nhìn của Nishimura về mối quan hệ giữa con người và con người nhân tạo, câu ngạn ngữ phổ biến ở Nhật Bản ngày nay là “robot là bạn”.
Tham khảo: IEEE
Lấy link